Edebi ve Manevi Dünyası İçinde Fatih

“Fâtih neden büyük insandi? Onu cihan nazarinda Fâtih yapan, serdarligi mi, tâci, tahti, ordusu, ülkesi, dostlari, düsmanlari miydi? Hem serdar, hem hüküm-dar, hem sanatkâr, hem de bir mutasavvif olan, sarkin bu büyük evlâdi, vâsil oldugu maddî ve rûhî âhenk ve muvazeneye hangi yollardan geçerek ulasti? Zamâninda imparatorlugun içten ve distan arzettigi o muhtesem orkestrasyonu, birlik ve berâberligi temin eden ne gibi sebeplerdi? Bâhusus kütle ondan, o kütleden ne istiyordu? Dünya görüsünün gayesi, mevzûu ve metotlari nelerdi? Böylece dünya Fâtih’den ne bulmus, ne kazanmisti? Bugünün sartlari içinde dünün kiymetlerinin yeri ve degeri var midir? Bütün bu karisik, dolasik ve çetin suallerin, gücümüz miktâri, üzerlerinde durabilmek için fikir ve aksiyon adami Fâtih’i bir bütün olarak mütâlaa etmek, sahsiyetiyle icrââtini yan yana tâkip etmek lâzim geldigi kanaatindeyiz.”