Tasavvufî Mertebeler

Hz. Peygamber’in hicretten sonra evinde bir su¨re misafir olduğu Ebu Eyyûb el-Ensârî’nin soyundan olan Hâce Abdullah el-Ensârî el-Herevî, on birinci yu¨zyılda İslâm du¨nyasının yetiştirdiği önde gelen âlim ve mutasavvıflardandır. Herat’ta, çocukluğundan itibaren dindar ve tasavvufî bir çevrede bu¨yu¨yen Herevî, henu¨z çok genç yaşlarda şerî ilimlerde, tasavvuf alanında ve şiirde bu¨yu¨k bir u¨ne kavuşmuş, devlet yöneticilerinden takdir ve iltifat görmu¨ş, hem kendi döneminde hem de kendinden sonraki devirlerde birçok ismi derinden etkilemiştir. Ancak, bidatçı saydığı mezhepleri sert bir şekilde eleştirmesi ve mu¨teşâbih ayetleri tevil edenlere şiddetle karşı çıkması nedeniyle hedef aldığı ulemanın şikâyeti u¨zerine hayatının bu¨yu¨k kısmını hapis ve su¨rgu¨nde geçirmiştir.
Telif ettiği birçok eserle çağlar boyunca mu¨essir bir şahsiyet olmayı başarmış Herevî’nin bilhassa Menâzil’i, hem sonraki dönemlerin tasavvuf anlayışını derinden etkileyecek vahdet-i vu¨cûd du¨şu¨ncesine dair ilk izleri içermesi hem de tasavvufî mertebeleri yu¨zlu¨ olarak tasnif eden ilk eser olması bakımından, tasavvuf klasikleri arasında ayrıcalıklı bir konum kazanmıştır. Herevî’ye göre her hâl ve makâmın belli nitelikleri, gerçekleşme şartları, hikmetleri, hu¨ku¨mleri ve sonuçları vardır. Bir makâmdan diğer bir makâma yu¨kselen sâlikin hâlleri değişir ve zamanla mu¨kemmel hâle gelir. Kişinin manevî eğitimi boyunca bu¨tu¨n hâlleri yaşayacağı ve makâmlara ulaşacağı mutlak olmamakla birlikte, kazandığı makâma ölu¨nceye kadar sahip olması da söz konusu değildir.
Tasavvuf mertebelerinin daha çok Herevî’nin bakış açısıyla ve tafsilatlı bir şekilde incelendiği bu kayda değer çalışma, tasavvuf du¨şu¨ncesini ele alma yolundaki araştırmacılar için iyi bir kılavuz olmanın yanında, alan dışından ilgililerin de istifade edebilmeleri adına kolay anlaşılır ve açıklayıcı bir mahiyette.