Seslerin Seyyahı Evliya Çelebi’nin Kayıp Sazları

Dünyada kendi adıyla anılan ve bir eşi daha bulunmayan “Evliya Çelebi Seyahatname”si, ünlü seyyahımızın gezdiği yerlerle, neredeyse akla gelmeyecek bilgilerle kaleme alındığı dönem ve dünyası, aynı zamanda bir halk ansiklopedisi niteliğindedir.Bu ansiklopedi içinde envayi çeşit bilgilerle, olağanüstü zenginliğe sahip Türk mûsîkisi ve mûsîki ile ilgili eserler, bestekârlar, sazlar, sazendeler, saz yapım ustaları külliyetli bir yer tutar. Ne var ki, bu denli zengin “Seyahâtnâme”nin içinde, bu sazların envanteri ve muhtevaları hakkında ciddi bir çalışmanın olmayışı kültür ve sanat hayatımızda açık bir eksiklik taşımaktadır. Zira, bu eksikliğin bir yanı da Çelebi’nin yaşadığı 17.yy’da adından bahsettiği, fakat günümüze ulaşmayan neredeyse yarısından fazlası “kayıp sazlar” oluşturmaktadır.

Uzun soluklu literatür taramaları ve araştırmalar sonucu hazırlanan bu çalışmada “Seyahatnâme”nin birinci cildinde yer alan 1638 yılında Bağdat Seferi öncesinde düzenlenen geçit alayında üstad ve esnaf sazendelerin ellerinde çaldıkları sazların özelliklerinden başlamak üzere; Türk mûsikî tarihi içinde Âşık meclislerinde çalınan Dedem Korkut mirası kopuzdan, Şemsi Çelebi’nin icadı yonkar’a, Taptuk Emre ve Yunus Emre’nin meşk ettikleri çeşde’den, Pargalı İbrahim Paşa’nın sazende alayındaki şeştar’a, derviş meclislerinde zikir esnasında kayışla çalınan ve Osman Hamdi Bey’in Kaplumbağa Terbiyecisi tablosundaki nevbe’den elindeki neye, yiğitlerin ve cariyelerin gözde sazı çöğür’e, Saray meclislerinde çeng çalıp rakseden çengilerin çalparelerinden, dönemin sazendebaşı Ali Ufkî Bey’in yetmiş iki telli santurun’a, yüzyılın bestekârı Hafız Post’un tanbûrundan, Mevlevilerin rebabıyla, ney’ine kadar onlarca sazın teknik bilgileri yanında, tarihi gerçekler ve gizemli rivayetlerle dolu zengin ama yitik bir kültür hazinesinin hikayesi yeralmaktadır.

Evliya Çelebi’nin doğumunun 410. yılına ithaf edilen bu çalışma, aynı zamanda “Seslerin de seyyâhı” olan Evliyâ Çelebi’nin dilinden sizleri Türk mûsîki tarihinde zaman yolculuğuna çıkmaya davet ediyor.