Tefsirde Akılcı Eğilim Mu’tezile’ye Göre Kur’an’da Mecaz Meselesi

Mecaz konusu belagat ilminin en önemli konulari arasinda yer alir. Fakat bu derece önemli bir konu olan mecâzin dogus sartlari ve Kur’ân’in, mecâz konusunun mahiyeti ve edebi anlatimda islevini belirlemedeki etkisini detayli bir sekilde incelemeyi hedefleyen müstakil bir arastirma ortaya konulmamistir. Süphesiz arastirmacilar, özellikle Mu’tezile’nin Zat-i ilahi ve O’nun fiilleri hakkindaki yaygin kanaatleri çürütmek için gösterdigi çabalari sayesinde, mecâz kavraminin olgunlastirilmasindaki etkisine isaret etmislerdir. Ne var ki bu isaretler, Arap edebiyat elestirisinde edebi form konusu gibi çok genel bir konu baglaminda özet olarak yer almaktadir. Genelligine ragmen bunlar arastirmaciya konunun önemini ve konunun Mu’tezile düsüncesi ile Kur’ân’daki mecâz bahsi arasinda bulunan güçlü iliskinin –ki bu süphesiz siir ve ayni sekilde nesir arastirmasinda mecâz konusuna özel bir bakis kazandirmada etkisi olan bir iliskidir- ortaya çikarilmasini hedefleyen detayli bir incelemesini ortaya koyma zorunlulugunu gösterme açisindan önem tasir. Mecâz, özel bir dilsel icra araci oldugu için onun yapisi ve islevine dair herhangi bir anlayis, dilin yapisi ve delâletine dair herhangi bir tasavvurdan ayri olamaz. Dilin yapisina dair bu tasavvur da ancak bilgi pesinde kosan akli faaliyetin yapisina dair daha genel bir tasavvurun isiginda tamamlanir. Açiktir ki Mu’tezile’nin mecâz konusuyla genel olarak dil ve bilgi alanlari arasindaki girisimliligin farkina varisinda, onlarin aklin degerini yüceltmelerinin –ki bu onlari diger kelamcilardan ayirir- etkisi vardi. Bu sebeple bu arastirmanin bir giris ve üç bölüme ayrilmis olmasi dogaldi. Bu çalisma esasen özel olarak Mu’tezile ile Es’arîler arasinda bir karsilastirma yapmak üzerine kuruludur. Bu karsilastirmanin amaci Mu’tezile düsüncesinin karakteristigini derinlikli olarak ortaya çikarmak olup müstakil bir arastirmaya ihtiyaç duyan bir is oldugu için Es’arî düsüncesinin kökenlerinin açiklanmasina geçilmeyecektir. Arastirmacinin tüm dilegi edebiyat elestirisi ve belâgat arastirmasi alaninda dini-Islami mirasin önemli yönlerinden birini açikliga kavusturmada basarili olmus olmasidir.