Türk Destan Kahramanı ve Başkurt Destanlarının Tipolojisi

Ilmi çalismalar genis destan dünyasinin sirlarini henüz tam anlamiyla açamamistir. Elinizdeki bu eserde Türk destanlari, destanlarda hayat bulan kahraman tiplerinin özelliklerinden yola çikilarak incelenmistir. Bati folklor çalismalari 18. yüzyildan itibaren epik verimlerde yer alan kahraman tipine dair nitelikleri belirleyen ortak kültürel degerleri ve bunlarin suur alti ve üstü amillerini incelemeyi tamamlamistir. Bizde ise folklor unsurlarimizin belki de en genis dairesini olusturan destan metinleri bu baglamda hiç ele alinmamistir. Türk destanlarinda yer alan kahraman tipine özgü bir kalibin ortaya konuldugu bu eser bu özelligi ile alanda bir ilk olma niteligi tasimaktadir. Türk kültür sistemi ve dünyasi bir bütündür. Türk dünyasi edebiyatinin ortak mahsulleri olan destanlar; tip, karakter ve konu bakimindan, henüz farkliliklarin yasanmadigi dönemlere ait eserlerdir. Bugün dahi Kazak, Türkmen, Azeri, Baskurt, Kirgiz, Nogay, Karaçay ve diger Türk boylari arasinda anlatilan birçok destanin, cografyalarin ayriligina ragmen ortak olmasi, boylara özgü destan kahraman tiplerinin de ortak özellikler göstermesi Türk kültür ve fikir birliginin devam etmekte olan bir yapiya sahip oldugunu göstermektedir. Birbirlerinden bagimsiz olarak olusan destanlarimizin kahramanlari arasindaki benzerligin temeli bu bütünlükte aranmalidir.Insanoglu animizm, manizm, fetisizm ve politeizm gibi dönemlerden geçtikten sonra nihayet monoteizme ulasmistir. Bu geçisler her bir insan toplulugu için es zamanli gelismemistir. Tarihin karanlik çaglarinda bir takim toplumlar mit öncesi dönemi yasamakta iken, bir diger toplumun mitik devri yasiyor olmasi kuvvetle muhtemeldir. Zira günümüz toplumlari da sosyolojik, kültürel, tarihi, iktisadi ve benzeri bir takim farkliliklar nedeniyle ayni zaman diliminde, farkli medeniyet ölçütleri içinde yasamaktadir. Her insan toplulugu veya millet geçirdigi tarihi tekâmüller sonucunda benzer olanlar kadar, farkli tefekkür anlayislari da edinmistir. Bu yüzden özellikle sosyal bilim arastirmalarinda kültürel anlayisi farkli medeniyetlerin halk kültürü unsurlari incelenirken, asamali tarihi tipoloji metodunun dikkate alinmasi gerekir. Bu yöntem uygulanmadan, benzeri motif ya da tipik özelliklerden yola çikarak köken arayisina girismek, tartisilabilir neticeler dogurabilir. Dolayisiyla, bu çalismada büyük ölçüde tarihi tipoloji metodundan faydalanilmistir.Destanlarda bütün kültürel ve dinamik faaliyetler destanin merkezî kahramani tarafindan ortaya konulmaktadir. Merkezî kahramani olmayan bir destan düsünülemez. Aslinda destanlarin tamami kahramanlarin hayat hikâyesi seklinde bir anlatim içermektedir. Kahramanlarin hayat hikâyelerinden olusan destan türünde, diger türlerden ayrilan nokta kahramanin biyografisinin kurgusunda gizlidir. Destandaki kurgu tamamiyla içinden çiktigi milletin deger ve yargilarina göre kurulup, kahramanin hayati üzerinden aktarilmistir. Buna göre milletin ortak suuru, edebî bir eserin kahramani ve onun mücadele ettigi düsmanlar vasitasiyla vücut bulmustur. Destanlar arasinda kahramaninin tarihi bir sahis oldugu tespit edilenlerde bile kahramana atfedilen özellikler gerçekle kismen örtüsmekte, kahramanin özellikleri millî idealizasyon ile tasvir olunmaktadir.