Vahdet- i Mevcud Bir Tabi'at Aliminin Dini

"Okumak ve düsünmek isteyenlere hediye ettigimiz bu kitap, Almanya'da Natüralistler Dernegi'nin yetmis besinci senesine girmesi münasebetiyle üyelerden birinin verdigi konferansa meshur filozof Ernst HaeckePin uzun bir cevabidir. Bu konferansi gazeteler yayinladiktan sonra Emst Haeckel toplamis, tashih ve islah etmis, kitap olarak yayinlatmistir. Bu kitabin bahsettigi sey bizim bildigimiz bir sey degildir. Vahdet-i mevcûd meslegi bizde çoktan beri vardir. Fakat vahdet-i mevcûd meslegi öyle bir sey olarak vardir ki, buna dinsizler de inanir, dindarlar da inanir. Bu meslegi bizde Bektasi tarikatinda olanlar kabul ettigi gibi, Bektasi olmayanlar da kabul etmislerdir. Su kadar ki bu meslek bizde herkesin kendi fikrine göre kabul edilmis oldugundan hakikati, ne gibi esaslara dayandigi pek az kimseler tarafindan biliniyor. Bazi kimseler ise vahdet-i mevcudu, vahdet-i vücûd meslegi ile karistirirlar. Bizde 'isrâk felsefesi = hikmet-i isrâkiyye' adiyla taninmis olan vahdet-i vücûd mezhebi ile Avrupalilann 'panteizm' felsefesi arasinda bir münasebet bulunsa da 'monizm' denilen vahdet-i mevcûd felsefesiyle asla birlesmez. Su kadar ki vahdet-i mevcûd meslegi vahdet-i vücûd mesleginin daha maddi, daha bilimsel bir sekle sokulmasindan baska bir sey degildir."